Prix de Rome Architecture 2022

Vanaf 18 november 2022 toont Het Nieuwe Instituut de inzendingen van de architecten die zijn genomineerd voor Prix de Rome Architectuur 2022. Arna Mačkić, Dividual (Andrea Bit en Maciej Wieczorkowski), Lesia Topolnyk, en Studio KIWI (Kim Kool en Willemijn van Manen) reageren op het thema Healing Sites. De Prix de Rome Architectuur wordt dit jaar georganiseerd door het Mondriaan Fonds in samenwerking met het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie en Het Nieuwe Instituut, in opdracht van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.

We leven in een tijd waarin klimaat en ongelijkheid om aandacht vragen. In het licht van deze onderwerpen zet de prijsvraag aan tot het nadenken over de rol van architectuur. Als gevolg van het kapitalisme, kolonialisme en imperialisme zijn ecosystemen massaal beschadigd, vernietigd of verloren gegaan. Architectuur is daar medeplichtig aan. Hoe reflecteren architecten, stedenbouwkundigen en landschapsarchitecten hierop en op wat voor manier kunnen zij hun werkwijze herformuleren om deze erfenis te ontkrachten?

Tentoonstelling
De vier voorstellen in de tentoonstelling zijn plekken van maatschappelijk trauma, gepositioneerd binnen het voormalige Joegoslaviëtribunaal, tussen de wrakstukken van vlucht MH17, in de onvrije ‘Kolonie van Weldadigheid’ in Veenhuizen en aan servicebalies van de Belastingdienst. Naast het werk dat bestaat uit maquettes, beelden en films van genomineerden zijn historische voorbeelden uit de Rijkscollectie voor Nederlandse Architectuur en Stedenbouw, en documentatie van het proces van deze Prix de Rome-editie te zien. Hiermee biedt de tentoonstelling ook een bespiegeling op de veranderende rol van de architect in de samenleving in relatie tot het thema Healing Sites.

Zico Lopes van het Rotterdamse bureau Spatial Codes is ruimtelijk ontwerper van de tentoonstelling. Ontwerpers Alex Clay en Karin van den Brandt van het bureau Lesley Moore hebben het grafisch ontwerp verzorgd. In de tentoonstelling zijn naast het werk van de genomineerden ook historische voorbeelden van Healing Sites uit de Rijkscollectie voor Nederlandse Architectuur en Stedenbouw en een bijdrage van onderzoeksgroep Collecting Otherwise te zien.

In het Haagse gebouw waar het Joegoslaviëtribunaal tot en met 2017 mensenrechtenschendingen in voormalig Joegoslavië behandelde, richt Arna Mačkić een openbaar centrum in voor het collectieve herstel van bouwkundige rampen, de architectural disasters uit de titel. De architectuur wordt er ter verantwoording geroepen voor menselijke en ecologische relaties die door bouwkundig ingrijpen zijn vernietigd of ontwricht. Het ontwerp van Mačkić gaat een confrontatie aan met het oorspronkelijke gebouw dat Ad van der Steur in 1953 ontwierp, maar verzoent zich er ook mee. Er zijn gemeenschappelijke bemiddelingsruimten waar slachtoffers van ontworpen tegenslagen van zich kunnen laten horen en je vindt er werkplekken waar architecten ideeën en inzichten kunnen uitwisselen met andere vakgebieden. Deze alternatieve voorstellen voor het vormgeven van de gebouwde leefomgeving bieden nieuwe toekomstperspectieven aan alle betrokkenen. Zonder de hele beroepsgroep te veroordelen of individuele ontwerpers bepaalde waarheden op te leggen, wordt er in het centrum gewerkt aan architectuur als een constructieve discipline die ertoe in staat is om (kritisch) op zichzelf te reflecteren.

Op het terrein in het Drentse Veenhuizen waar armen met landarbeid van hun armoede werden ‘genezen’, legt Dividual een strook aan ter ere van the unproductive, het onproductieve, onrendabele of nutteloze. Andrea Bit en Maciej Wieczorkowski vieren nutteloosheid op de site van een negentiende-eeuws sociaal experiment. Tegenover het harde werk dat de elite destijds aan wezen, daklozen en bedelaars oplegde om hun individuele karakters te verbeteren, stelt Dividual nu de gemeenschappelijke betekenis van werken en een alternatieve invulling van ‘algemeen nut’. Wanneer je landschapsarchitectuur in dienst van de gemeenschap stelt, zeggen zij, verandert dat zowel het ontwerp als de ontwerper. Er ontstaat ruimte voor de culturele, materiële en natuurlijke hulpbronnen waaraan het collectief behoefte heeft. De diagonale strook die van elke productiviteit is uitgesloten verwildert in dit ontwerpvoorstel langzamerhand, terwijl het landschap eromheen transformeert tot een hyperefficiënt stelsel dat water, voedsel, elektriciteit en water genereert.

In het Oekraïense mijnbouwdorp Hrabove, dat wereldnieuws werd toen passagiersvlucht MH17 er in 2014 werd neergeschoten, laat Lesia Topolnyk zien hoe ruimtelijk ontwerp kan helpen om ingrijpende gebeurtenissen inzichtelijk te maken en hun gevolgen te helpen herstellen. Het landschap dat het decor vormt is zelf nooit helemaal onschuldig, er is No Innocent Landscape, stelt ze vast. Je kunt de gelaagdheid van landschappen lezen met behulp van een ‘vergrootglas’ zoals het moment dat pro-Russische separatisten het vliegtuig neerhaalden en alle 298 inzittenden omkwamen. Dan doorzie je het gecompliceerde samenspel van wereldwijde en lokale geschiedenissen, in dit geval van de aanslag zelf tot aan de illegale mijnbouwactiviteiten in de regio. Architectuur bemiddelt daarbij: met vertel- en bouwtechnieken onthult het ontwerp wat eerder verzwegen werd. Volgens Topolnyk kan een zinnige wederopbouw pas plaatsvinden op basis van zo’n deconstructie.

In de kantoren waar de Belastingdienst tienduizenden Nederlanders dupeerde met terugvorderingen die in strijd waren met de grondbeginselen van de rechtsstaat, wil Studio KIWI juist nieuwe rechtsgronden, of grounds of justice, aanleggen. Het ontwerpbureau maakt van gebouwen waar het vertrouwen in de overheid een dieptepunt bereikte sites waar gewerkt kan worden aan de wederopbouw van vertrouwen en mededogen. Op elk van de locaties doen Kim Kool en Willemijn van Manen een ruimtelijke ingreep die correspondeert met een stap in het herstelproces. Zo richten ze plekken in voor woede en boetedoening, maar ook voor gesprek, herdenking en uitwisseling van verhalen. De ingrepen zijn toegespitst op de locaties zelf. Wat was er al en wat is er nog nodig om een impactvolle omgeving te creëren? Grounds of [in]Justice willen zij helen wat er beschadigd is én de kans verkleinen dat het opnieuw gebeurt.